MNYAMBULIKO WA VITENZI
MNYAMBULIKO WA VITENZI
Kunyambua ni kurefusha
Kunyambua kitenzi ni kukirefusha kwa kuvipa /kuviongeza viambishi katikati ya mzizi na viishio. Minyambuliko yote huanzia kwa vitenzi kuwa katika hali ya kawaida /hali ya kutenda /hali ya kufanya.
Mifano
Mzizi kiishio
Pig- a
Chez - a
Lim- a
Kimbi- a
Jinsi ya kunyambua vitenzi
Vitenzi hunyambuliwa katika jinsi mbalimbali ;
Kauli ya kutendea kauli ya kutendatenda
Kauli ya kutendewa kauli ya kutendama
Kauli ya kutendeka kauli ya kutendata
Kauli ya kutendesha kauli ya kutendua
Kauli ya kutendeshea kauli ya kutenduka
Kauli ya kutendeshwa kauli ya kutendana
Tanbihi ;si vitenzi vyote ambavyo hunyambuliwa katika hali zote.
Kawaida kutendea kutendesha
Pig.a pigia pigisha
Chez.a chezea chezesha
l.a lia lisha
f.a fia fisha
to.a tolea toza
imb.a imbia imbisha
tembe.a tembelea tembeza
li.a lilia liza
1.kauli ya kutenda/kufanya/kawaida
hivi ni vitenzi ambavyo havijaongezewa viambishi vyovyote vya tamati isipokuwa kiishio -a.
kiishio –a si sehemu ya mzizi wa kitenzi kwa vile ni kawaida kwa vitenzi vya Kiswahili vyenye asili ya kibantu kuishia kwa herufi –a katika hali yakinishi.
Vitenzi hivi ndivyo msingi wa kunyambua vitenzi vyote.
Mifano
Tembe.a kop.a
Simam.a end.a
Chom.a twa.a
Shik.a kos.a
Ingi.a chap.a
2.kauli yakutendea/kufanyiwa
Kauli hii huwakilishwa kwa viambishi hivi;
-e- -li-
-i- -le-
Mifano
Kawaida kutendea
li.a lilia
tembe.a tembelea
kos.a koselea
end.a endea
choma chomea
chap.a chapia
lal.a lalia
l.a lia
o.a olea
kasirik.a kasirikia
to.a tolea
sentensi
mtoto alimlilia mama.
Abdala amemlia mtoto chakula.
Amenipigia mpira.
Nalia mikono.
Babu anatembelea mkongojo.
Maelezo
Mtoto alilia kwa sababu pengine mama alimwacha, hakumnyonyesha, alitaka abebwe n.k
Msemaji ala kwa kutumia mikono.kauli hii hivyo basi hutumiwa kuonyesha jinsi au kifaa kinachotumiwa kutendea jambo.
Abdala amekula chakula badala ya mtoto kukila hicho chakula.
Amenipiga kwa kutumia mpira. {ala/kitumizi}
Amenipiga kwa sababu pengine nimeupoteza mpira wake,nimeutoboa n.k
Ameupiga mpira unielekee .{kunitolea pasi}
Ameupiga kwa niaba yangu vile pengine nina jeraha.
Mkongojo ni kifaa kinachomsaidia babu kutembea.
Aidha kauli hii huweza kuonyesha kuwa kitendo kilitendewa mahali Fulani. Mifano
Askari alimshikia uwanjani
Nilivalia nguo chumbani mwangu.
Serikali iliwazuilia mateka wapi?
3 kauli ya kutendwa na kutendewa
Kauli hizi huwakilishwa na viambishi hivi;
-ew- -lew- -liw-
-w-
Mifano ya vitenzi
|
vitenzi |
kutendwa |
kutendewa |
|
Chez.a |
chezwa |
Chezewa |
|
Imb.a |
imbwa |
Imbiwa |
|
Lim.a |
limwa |
Limiwa |
|
f.a |
© |
Fiwa |
|
l.a |
© |
Liwa |
|
Ch.a |
© |
Chiwa/chewa |
|
j.a |
© |
Jiwa |
|
Chw.a |
© |
Chwewa |
|
Chor.a |
chorwa |
Chorewa |
|
Tobo.a |
© |
Tobolewa |
|
Chom.a |
chomwa |
Chomewa |
|
Kat.a |
katwa |
Katiwa |
|
Le.a |
© |
Lelewa |
|
Bomo.a |
© |
Bomolewa |
|
Pak.a |
pakwa |
Pakiwa |
|
Anguk.a |
© |
Angukiwa |
Kauli hizi huonyesha;
Kwamba kitu Fulani kimetendewa kitendo na kimeathirika moja kwa moja.
Watoto waliimbiwa wimbo mzuri na mwalimu wao.-wimbo mzuri uliimbwa na mwalimu kwa watoto.
Ukuta unapakwa rangi ya kijani kibichi.
3.Kauli ya kutendesha/ kufanyisha.
Huonyesha kuwa kitendo kimesababishwa na mtu au kitu Fulani.
Ina viambishi mbalimbali;
-esh- -ish- -lesh- -lish- -sh- -ez- -iz-
-lez- -liz- -fy- -vy- -s- -z-
Mifano
Cheza - chezesha ruka - rusha ig.a - igiza
Lima - limisha takat.a - takas.a tok.a - tokeza
Pon.a - ponya ogop.a - ogofya lew.a -levya
Shuk.a - shusha tikita -tikisa toroka -torosha
Kos.a -kosesha shuka - shusha chemk.a - chemsha
Va.a -visha wez.a -wezesha
Sentensi
Dereva aliwashusha abiria kituoni.
Simba huwaogofya watu wengi.
Dawa za kulevya zimewaathiri vijana.
Nguo zimefuliwa na sasa zinatakasa.
4.kauli ya kutendeka /kufanyika
Huonyesha; a) kuwa kitendo kimetendeka na kimetimilika bila kuonyesha mtendi wake au kilichohusika .
Mfano kikombe kimevunjika.
Haijulikani mtu aliyekivunja wala kitu kilichokivunja kikombe.
b)uwezekano wa mtu/ kitu Fulani kupatwa na tukio fulani katika hali ya uyakinisho.
Mfano, machungwa haya yanalika.
Maana ni kuwa kuna uwezekano wa kuyala machungwa hayo.
Viambishi vya kauli hii ni;
-ik- -lek- -lik- -ikan-
|
vitenzi |
Kauli ya kutendeka |
|
twaa |
twalika |
|
kaa |
kalika |
|
chukua |
chukulika |
|
vunja |
vunjika |
|
noa |
noleka |
|
pata |
Patika/patikana |
|
taka |
Takika/takikana |
|
kopa |
Kopeka |
|
tega |
Tegeka |
|
samehe |
Sameheka |
|
osha |
Osheka |
|
vaa |
Valika |
|
vua |
Vulika |
|
vitenzi |
Kauli ya kutendeka |
|
Funga |
fungika |
|
Fungua |
funguka |
|
Imba |
imbika |
|
Pita |
pitika |
|
Cheza |
Chezeka |
|
Lima |
Limika |
|
Pasua |
Pasuka |
|
Rarua |
Raruka |
|
Toa |
Toka/toleka |
|
Nyoa |
Nyoleka |
|
Ng’oa |
Ng’oleka |
|
Soma |
someka |
|
Nena |
neneka |
|
Tia |
tilika |
MATUMIZI
Nimemaliza kuutega mtego. (kawaida)
Mtego umetegeka.
Niliuosha mkoba wangu.{kawaida}
Mkoba uliosheka./mkoba wangu uliosheka.
Baba alivaa shati lake.{kawaida}
Shati lilivalika.
Mtoto anataka maziwa.{maziwa yanatakikana}
- kauli ya kutendana
Huleta maana kuwa mtu mmoja ametenda jambo kwa mwingine na huyo mwingine akatenda jambo hilo kwa aliyemtendea.
Kitenzi katika kauli hii lazima kihusishe mashiriki zaidi ya mmoja.huwakilishwa na –an-
|
Kitenzi |
Kauli ya kutendana |
|
Pig.a |
pigana |
|
Suk.a |
sukana |
|
Kut.a |
kutana |
|
On.a |
onana |
|
Vut.a |
vutana |
|
Teg.a |
tegana |
Sentensi
Simba na chui wanaogopana.
Mbabekazi na Kikubi wamezoea kubishana.
Sote tulielezana mikasa iliyotusibu.
Mnyamuliko wa vitenzi vyenye silabi moja
|
kitenzi |
kutendea |
kutendeka |
kutendesha |
kutendana |
kutendewa |
|
Ch.a |
chea |
© |
© |
© |
chewa |
|
Ch.a |
chia |
chika |
chisha |
chana |
chiwa |
|
f.a |
fia |
© |
fisha |
fana |
fiwa |
|
j.a |
Ji.a |
jika |
© |
© |
jiwa |
|
l.a |
lia |
lika |
lisha |
lana |
liwa |
|
p.a |
pea |
peka |
pesha |
pana |
pewa |
|
Ny.a |
Nyia/nyea |
© |
nyesha |
© |
Nyiwa/nyewa |
|
Nyw.a |
nywea |
nyweka |
nywesha |
© |
nyewa |
|
Pw.a |
© |
© |
© |
© |
© |
|
Pa.a |
palia |
palika |
paza |
© |
paza |
|
Pa.a |
palia |
palika |
© |
© |
paza |
|
Lal.a |
lalia |
lalika |
laza |
© |
laliwa |
|
w.a |
wia |
wika |
wisha |
© |
Ch.a chomoza kwa jua.
Kuwa na woga.
Ny.a enda haja kubwa
Toa kitu cha majimaji ama nyauka .
w.a tokea/tendeka/fanyika
pw.a toka kwa maji ufuoni na kwenda mpaka sehenu ya mbali ya bahari.
f.a tokwa na uhai /kata roho
ishiwa na nguvu
kupenda kupita kiasi
kuwa katika hali ya kutoendelea
kufikia mwisho
pa.a ondoa mamba ya samaki
enda juu
chukua makaa kutoka kwenye jiko
Matumizi
mama ameyanywa maziwa ya mtoto.{kutenda}
maziwa ya mtoto yamenywewa na mama.{kutendewa}
mtoto amenywewa maziwa na mama.
Asifuye mvua imemnyea.
Mvua humnyea asifuye.
Mvua imekunya.
Huku kumenyeshewa sana.
Mvua imenyesha sana.